Biblioteka Muzeum Narodowego w Szczecinie: kolekcja starych druków - gromadzenie i zasób

Od momentu pojawienia się książki określała ona kształt, horyzonty i poziom życia umysłowego różnych zbiorowości. Gromadzenie druków, szczególnie starych, przez instytucje i osoby prywatne od zawsze budowało prestiż kolekcji oraz świadczyło o cenionych społecznie zapatrywaniach naukowych kolekcjonerów. Zbiorom o charakterze muzealnym od początków ich powstawania towarzyszyły księgozbiory, zawierające również stare druki. 

W Szczecinie proces instytucjonalizacji zbieractwa i kolekcjonerstwa zaowocował powstaniem Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza (Gesellschaft für Pommersche GeschichteundAltertumskunde), Towarzystwa Sztuk Pięknych Pomorza (Kunstverein für Pommern) oraz Towarzystwa Entomologicznego (Entomologischer Verein). 

Członkowie Towarzystwa Entomologicznego (Entomologischer Verein) w 1864 roku powołali do życia Muzeum Pomorskie (Pommersches Museum), którego celem było tworzenie kolekcji sztuki, gromadzenie zbiorów archeologicznych, geologicznych i przyrodniczych, opieka nad nimi oraz przygotowywanie ekspozycji. Mimo, że do 1913 roku Muzeum Pomorskie nie posiadało stałej siedziby, już po dwóch latach działalności – w 1866 roku - otwarto przy nim bibliotekę. Mieściła się na ul. Rosengarten 1 (obecnie ul. Podgórna).

 

1
Fragment ul. Rosengarten obecnej Podgórnej, przed 1914 rokiem. Archiwum Fot. MNS.

 

Pierwszą szczecińską bibliotekę muzealną - Muzeum Pomorskiego (Pommersches Museum) - zapoczątkowały dary założycieli Muzeum  - m.in. E. F. Pitzschky, H. Dohrn i R. Lehmann - oraz innych osób prywatnych, dzięki którym uzyskano 1160 woluminów. Wśród nich znalazły się również starodruki. 

W bibliotece działało muzealne koło czytelnicze, które systematycznie dostarczało jej nowości wydawniczych. Na początku lat 70. XIX wieku zasób ówczesnej Biblioteki liczył ok. 4 000 wol. i podzielony był na trzynaście działów: A – pomorzoznawczy, B – nauki przyrodnicze, C – medycyna, d – prawo, E – filozofia i psychologia, F – teologia i pedagogika, G – filologia, h – starożytność, I – sztuka, K – historia, L – biografie, M – geografia, N – handel i rzemiosło. 

Szybko rosnące zbiory Muzeum i jego Biblioteki wymusiły konieczność nie tylko systematycznego powiększenia zajmowanej powierzchni, ale także specjalizacji księgozbioru. W wyniku selekcji przekazano część zbioru nowo powołanej Bibliotece Miejskiej (Stadtbibliothek) (1902 r. - 7 120 woluminów). 

Duże zainteresowanie czytelników księgozbiorem przy ograniczonych warunkach lokalowych wywołało nawet rozważanie o wprowadzeniu ograniczeń dostępu. Biblioteka działała do 1913 roku, gdy udostępniono publiczności gmach Muzeum Miejskiego (Museum der Stadt Stettin) przy dzisiejszych Wałach Chrobrego. Tam przeniesiono eksponaty Muzeum wraz z księgozbiorem.

 

 2 

Pieczątka własnościowa biblioteki Muzeum Pomorskiego (Pommersches Museum) w starym druku znajdującym się w obecnej kolekcji BMNS. 

  

W 1913 roku zakończono budowę monumentalnego gmachu Muzeum Miasta Szczecina (Museum der Stadt Stettin). Jego ekspozycję zbudowano na bazie licznych, dotąd rozproszonych, miejskich zbiorów, wzbogaconych o kolejne dary szczecińskich patrycjuszy.

Uzupełnieniem znakomitej kolekcji sztuki antycznej, malarstwa nowożytnego i współczesnego oraz znaczącego zespołu muzealiów przyrodniczych była biblioteka wraz z czytelnią. Udostępniano w niej publikacje i periodyki głównie z zakresu przyrody i sztuki. Osobne pomieszczenia zajmował Gabinet Rycin oraz kolekcja starych druków.

  

3
Czytelnia Biblioteki w Muzeum Miasta Szczecina (Museum der Stadt Stettin), 1938. Fot. Biedermann. Archiwum Fot. MNS.

  

W 1928 roku otwarto w Szczecinie drugie muzeum - Prowincjonalne Muzeum Starożytności Pomorskich (Provinzialmuseum Pommerscher Altertümer Stettin) - które od 1934 roku przyjęło nazwę Pomorskie Muzeum Krajowe (Pommersches Landesmuseum). Jego siedzibą stał się Pałac Sejmu Stanów Pomorskich - obecna siedziba Muzeum Narodowego w Szczecinie - Muzeum Tradycji Regionalnych (ul. Staromłyńska 27). 

Ugruntowano je na zbiorach wspomnianego już Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza. W 1927 roku Towarzystwo przekazało Muzeum – jako docelowemu miejscu eksponowania zabytków historycznych Pomorza - wszystkie swoje uprawnienia i kolekcje muzealne wraz z podręcznym księgozbiorem. Dotąd muzealia Towarzystwa przechowywane i eksponowane były jako odrębna kolekcja w Muzeum Miejskim. Natomiast bogata biblioteka od 1856 roku znalazła się pod merytoryczną opieką Królewskiego Archiwum Prowincjonalnego.

Księgozbiór przekazany Provinzialmuseum stanowił niewielką jej cześć, pełniąc rolę podręcznej biblioteki i najprawdopodobniej nie zawierał starych druków. Zasoby biblioteki obok innych materiałów pomocniczych  - m.in. zdjęć – były udostępniane bezpłatnie.

  

4
Pieczątka własnościowa Podręcznej Biblioteki Muzeum Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza (Handbliothek des Museums den Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde).

  

Powojenne losy muzealnych zbiorów bibliotecznych obydwu instytucji – Muzeum Miejskiego i Pomorskiego Muzeum Krajowego - sprawiły, że obecna Biblioteka Muzeum Narodowego w Szczecinie w stosunkowo niewielkim procencie odziedziczyła ich zasoby. 

Do 1950 roku w Szczecinie funkcjonowały dwa muzea – Muzeum Miejskie oraz Muzeum Morskie - z osobnymi bibliotekami, których bazą były poniemieckie księgozbiory muzealne. Dokumenty z lat 1945-1963 rejestrują proces rozproszenia muzealnych księgozbiorów, zarówno po wielu instytucjach naukowych w głębi Polski jak i w samym Szczecinie.

Ze względu na pełnienie przez Muzeum funkcji ochronnej wobec zbiorów muzealnych woj. szczecińskiego biblioteka muzealna również się wzbogacała przejmując pozostałości po ich księgozbiorach. Były wśród nich stare druki.

Lata 1955 –1970 to czas kształtowania się naukowego charakteru muzealnej biblioteki. W tym czasie przeniesiono ją do gmachu przy ul. Staromłyńskiej (1956), gdzie mieści się ona do dziś jako Biblioteka Muzeum Narodowego w Szczecinie (BMNS).

  

17 
Relacja w mediach społecznościowych MNS z kwerendy w 2018 r. dotyczącej druków z historycznego zasobu Biblioteki Gimnazjum Gröninga. W zbiorze BMNS  znajduje 127 druków tej szkoły  (pieczątki: Bibliotheca Gymnasii Stargard in Pommern; Biblioteca Gymnasii Reg&Groning Stargard; Bibliotheca Gymnasii Reg&Groning Stargard. i. Pom.), w tym 20 tytułów to druki z XVI w. - często współoprawne, w charakterystycznych oprawach i oznakowaniem, dotyczące historii i teologii. W przeglądanych egzemplarzach odnotowano m.in. marginalia z XVIII w., w tym interesujące sentencje i wierszyki.

 

Charakterystyka kolekcji starych druków Biblioteki Muzeum Narodowego w Szczecinie (BMNS)

Stan ilościowy: 
- 577 dzieł (744 wol.) - jest to czwarty pod względem wielkości zbiór starych druków w Szczecinie.

Zakres tematyczny kolekcji:
-  historia - ok. 80 % procent zbioru; oprócz dzieł dotyczących Pomorza, najwięcej jest opracowań to historia Niemiec, Europy i poszczególnych jej obszarów
- alchemia
- architektura
- krajoznawstwo
- nauka
- numizmatyka
- religia / teologia
- sztuka
- pojedyncze egzemplarze: filozoficzne, słowniki, leksykony i podręczniki, druki dotyczące nawigacji oraz budownictwa okrętowego. 

Wiele druków kolekcji ze względu na swą tematykę jest bogato ilustrowanych.

Język druków: dominujący - niemiecki i łacina; inne - francuski, włoski, holenderski i polski.

  

5
Caspar Schütz, Historia rerum Prussicarum, Zerbst 1692.

 

Chronologia starych druków Biblioteki Muzeum Narodowego w Szczecinie (BMNS)

XVI w. : 29 tyt., w tym 8 tyt.  pomeranica.
XVII w. : 180 tyt., w tym 82 tyt.  pomeranica.
XVIII w. : 368 tyt., w tym 148 tyt. pomeranica.

40 % kolekcji to pomeranica, czyli druki wydzielone ze względu na zawartą w nich problematykę dotyczącą obszaru historycznego Pomorza Zachodniego oraz kryterium formalne, jakim jest miejsce wydania obejmujące właśnie ten obszar.

  

6 
Kirchenordnung im Lande zu Pommern (Alten Stettin 1690) /  Agenda … gestellet vor de Kercken in Pamern, Alten Stettin 1691.
Własność kościoła św. Gertrudy w Szczecinie (?).

  

Pomorskie oficyny wydawnicze reprezentowane w kolekcji starych druków Biblioteki Muzeum Narodowego w Szczecinie (BMNS):
- Szczecin  59 tyt.  
- Stargard 22 tyt. 
- Greifswald 22 tyt.
- Stralsund 21 tyt.
- Kołobrzeg   4 tyt. 
- Białogard   1 tyt.

 

 7
Stargard in Pommern 1680, Gedruck von Berger Campe, Hinterpommern Buchhändler.

 

8
Alten Stettin 1656, gedruckt bey Johann Valentin Rheten, Königlichem Typogarpho und Buchhändler.

 

Proweniencje pomorskie w kolekcji starych druków BMNS
- szczecińskich muzeów i księgozbiorów z nimi powiązanych: 
Museum Stattin, Pommersches Museum, Bibliothek der Gesellschaft für Pom. Geschichte u. Altertumskunde in Stettin,  Nautische Gesellschaft Stettin, Städtisches Naturwissenschaftliche Bibliothek Stettin (z dopiskiem „Dohrn”), Aus der Handbibliothek der Stadtischen Kupferstich Sammlung zu Stettin
- inne: 
bibliotek szkół Szczecina, Stargardu, Białogardu, Drawska; muzeów Białogardu, Drawska; stowarzyszeń Szczecina; instytucji Koszalina, Świdwina, Stralsundu.

  

9
 Odręczny wpis: Handbibliothek der Stätische Kupferstich-Sammlung zu Stettin / Podręczna Biblioteka Miejskiej Kolekcji Miedziorytów Szczecina.

 

 10
Pieczątka: Kreisheimatmuseum Drammburg in Pommern / Muzeum Regionalne w Drawsku Pom.

 

11
Pieczątka: Bibliothek des Gymnasiums zu Belgard / Bilioteki Gimnazjum w Białogardzkie 

 

12 
Pieczątka: Hilfsbücherei des Staatlischen und Gröningschen Gymnasiums zu Stragard i. Pom. / Podręcznej Biblioteki Miejskiego Gimnazjum Gröninga w Stargardzie.

  

Osobowe znaki własnościowe  w kolekcji starych druków BMNS:
- ok. 80  druków zawiera  osobowe zapiski własnościowe, marginalia oraz ekslibrisy 
- autografy pochodzą w większości spod ręki profesorów pomorskich szkół.

  

13
Autograf Paula Friedeborna w Historische Beschreibung der Stadt Alten Stettin in Pommern, Alten Stettin 1613.

  

Paul Friedeborn (1572-1637) – pochodzący ze szczecińskiej rodziny kupieckiej prawnik, a od 1596 r. etatowy urzędnik, w latach 1630-1637 burmistrz miasta Szczecina.  W 1613 r. opublikował w języku niemieckim „Historyczny opis miasta Szczecina na Pomorzu” (Historische Beschreibung der Stadt Alten Stettin in Pommern) , a w 1624 r. w języku łacińskim „Topograficzno-historyczny opis miasta Szczecina, zaopatrzony w rycinę” (Descriptio urbis Stetinensis, topographica, historica, cum icone). Prace te zawierają dzieje Szczecina od czasów najdawniejszych do początków XVII wieku.

 

14
Sygn. BMNS S-I-451-489. Przykład odręcznego wpisu na karcie przybyszowej klocka, czyli zbioru druków we wspólnej oprawie, zawierającego XVII i XVIII wieczne kazania z  pomorskich pastorów oraz dysertacje z historii (również Pomorza) pochodzącego z biblioteki gimnazjum w Stargardzie  (pieczęć: Bibliotheca Gymnasii Reg. & Groning. Stargard in Pom.). Fragment opisuje oblężenie brandenburskie Szczecina przez Fryderyka Wilhelma w latach 1677-1678, które zakończyło się zdobyciem miasta.

 

Pojedyncze druki kolekcji Biblioteki Muzeum Narodowego w Szczecinie prezentowane były i są na wystawach stałych zorganizowanych w Muzeum: „Mecenat artystyczny Książąt Pomorza Zachodniego”, „Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze książąt pomorskich w XVI i XVII wieku”, „Historia i kultura Szczecina XVII-XIX” oraz „Najstarsze karty z dziejów Szczecina”. 

Stare druki znajdują się również w zbiorze pozabibliotecznym Muzeum Narodowego w Szczecinie, mianowicie w zasobie Muzeum Historii Miasta Szczecina – Oddziału MNS. Są to:  trzy druki ulotne, siedem dzieł o tematyce religijnej oraz cymelium - Parodiae in libros odarum Horatii (Stettin 1634) - z parafrazami poezji Horacego i poematem Lamberta Alarda (1602-1672) - Laurifolia s. poematum juvenilium apparatus opatrzone wstępem urodzonego w Koszalinie filozofa i pedagoga Davida Hopfa (1600-1660). Druk pochodzi z biblioteki kościoła w Trzebiatowie (Ex Biblioteca Treptoviensis Templi).

  

15
Ekspozycja w Muzeum Narodowym w Szczecinie - Muzeum Historii Szczecina 
Widoczne obiekty od lewej: dokument z kancelarii Kazimierza Jagiellończyka w sprawie ślubu Bogusława X z Anną Jagiellonką, 1490 (kopia XX w.); list króla Zygmunta II Augusta skierowany do Książąt Pomorskich w sprawie pożyczki 100 tyś. talarów, 1569 (kopia XX w.); J. Micraelius, Sechs Bücher vom Alten Pommerland, Alten Stettin 1639-1640.

  

16
 Agenda … gestellet vor de Kercken in Pamern, Alten Stettin 1691

 

Opracowanie: Marta Kurzyńska