Civitas et urbs. Szczecin od średniowiecza do współczesności

Dzięki wsparciu finansowemu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Województwa Zachodniopomorskiego ukazała się dwutomowa monografia źródłowa "Civitas et urbs. Szczecin od średniowiecza do współczesności. Kwartał I" poświęcona wynikom badań naukowych nad najmniejszym nadodrzańskim kwartałem szczecińskiej Starówki.

 

Kwartał I znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie średniowiecznej Bramy Panieńskiej, z której do dziś zachowała się Baszta Panieńska, znana też jako Baszta Siedmiu Płaszczy.

Wieloautorska publikacja monograficzna pod redakcją archeologa, dr hab. Anny B. Kowalskiej ukazuje dzieje północno-wschodniej części Starego Miasta od wczesnych faz średniowiecza po nowożytność – od średniowiecznego „urbs” po nowożytne „civitas”, w rejonie współczesnej ulicy Kłodnej. To tutaj podczas prac archeologicznych znaleziono unikatową drewnianą tarczę, jedyną tego typu w Europie, tutaj odkryto relikty najstarszych umocnień drewniano-ziemnych szczecińskiego podgrodzia i pozostałości najstarszych urządzeń wodociągowych obecnego Podzamcza.

Integralną częścią projektu jest strona internetowa (subdomena www.muzeum.szczecin.pl). na której można znaleźć informacje na temat historii Podzamcza od średniowiecza po nowożytność oraz fotografie, rysunki i opisy najciekawszych zabytków archeologicznych.

Promocja wydawnictwa odbędzie się 31 stycznia 2020 roku o godzinie 17.00 w Muzeum Narodowym w Szczecinie – Muzeum Historii Szczecina.

 

znaki

 

PODZAMCZE

Szczecińskie Podzamcze to obszar położony bezpośrednio nad Odrą, pomiędzy współczesną ulicą kardynała Stefana Wyszyńskiego od północy i Trasą Zamkową od południa, poniżej górującego nad okolicą Zamku Książąt Pomorskich.

W początkach wieków średnich u podnóża dzisiejszego Wzgórza Zamkowego szeroko rozlewały się wody Odry. Pośród porosłych trzciną i roślinnością bagienną trzęsawisk wyróżniały się piaszczyste łachy użytkowane gospodarczo i zapewne też zasiedlane przy niskich stanach wód. Charakterystyczną cechą tego pierwotnego krajobrazu były strumienie spływające ku Odrze, między innymi w okolicach dzisiejszej ulicy Kuśnierskiej i Trasy Zamkowej.

Naturalna potrzeba przystosowania nowych terenów pod zabudowę mieszkalno-gospodarczą, a także uzyskanie dostępu do głównego nurtu rzeki spowodowały, że już w początkach X wieku nadbrzeżne mokradła zaczęły przeobrażać się w nową dzielnicę, z biegiem czasu bardzo gęsto zabudowaną domami zrębowymi i plecionkowymi, z siecią ulic i przejść oraz placami, na których toczyło się życie gospodarcze i zapewne też towarzyskie. Najpewniej w 2. połowie X stulecia rozpoczęła się także budowa wału obronnego tego nowego osiedla od strony południowej i północnej, a w XI wieku także od wschodu – od strony Odry. W XII stuleciu były to już potężne, widoczne z daleka umocnienia budzące respekt i szacunek. 

W XII stuleciu Szczecin był już kilkuczłonowym silnym ośrodkiem wczesnomiejskim – macierzą miast pomorskich z kilkoma tysiącami mieszkańców. Funkcje gospodarcze pełniła dzielnica nadodrzańska, dzisiejsze Podzamcze, z bezpośrednim dostępem do Odry i portem. Na wzgórzu znajdowała się rezydencja księcia i kącina Trzygława, a po zdobyciu miasta przez Bolesława Krzywoustego siedziba kasztelana – urzędującego przedstawiciela administracji państwa zachodniopomorskiego. W dzielnicy nadodrzańskiej zamieszkiwali kupcy, rzemieślnicy i ludność obsługująca przeładunki portowe. Tutaj również osiedlali się przybywający z Niemiec osadnicy. Ukształtowany wówczas układ ulic i zabudowy mieszkalno-gospodarczej przetrwał aż do czasów formalnej lokacji miasta, czyli okresu przyjmowania praw miejskich w odmianie magdeburskiej w połowie XIII stulecia.

Podzamcze definitywnie zmieniło swoje oblicze dopiero po najazdach duńskich i brandenburskich w końcu XII i początku XIII wieku. Najpewniej już w 1. połowie XIII stulecia przestały istnieć drewniano-ziemne umocnienia obronne Szczecina, na miejscu których pojawiły się domy mieszkalne i gospodarcze a następnie ceglane mury miejskie z bramami i furtami. Po lokacji z utrwalił się zasadniczy podział na cztery dzielnice: Św. Ducha i Chyżyńską – tzw. dolne miasto nad Odrą oraz Passawską i Młyńską – tzw. górne miasto.

Murowane domy zastępujące drewniane słowiańskie „chyże” na szczecińskim Podzamczu pojawiły się w 2. połowie XIV wieku. W kolejnych stuleciach okresu nowożytnego siatka głównych ulic i placów ulegała nieznacznym modyfikacjom, Zmieniała się natomiast wielkość działek budowlanych i charakter zabudowy. Powstały też mosty łączące Podzamcze z Łasztownią, a także założenia klasztorne tuż nad Odrą – po północnej stonie franciszkanów i południowej cysterek.

Szczecin, jako obwarowane miasto przetrwał w niezmienionym, średniowiecznym kształcie do XVII stulecia. Prace forteczne, szwedzkie i pruskie, zmieniały obszar nadodrzański, ale dopiero w początkach XX wieku nastąpiła radykalna zmiana polegająca na całkowitej likwidacji fortyfikacji i budowie nadodrzańskich Hakenterrasse, dziś Wałów Chrobrego. Jedyną ocalałą po licznych przebudowach pozostałością murów średniowiecznych jest cylindryczna Baszta Panieńska (Siedmiu Płaszczy), zachowana w północnej części Podzamcza.

Dzielnica nadodrzańska niemal całkowicie zniknęła z krajobrazu miasta po nalotach dywanowych w 1945 roku. Po wojnie uprzątnięty z gruzu obszar Podzamcza częściowo objęto zabudową mieszkalną, zaś obszar pomiędzy Zamkiem a Odrą przez długie lata pozostawał pusty, całkowicie pozbawiony zabudowy. Dopiero w latach 80. ubiegłego wieku podjęto decyzję o jego stopniowej rewitalizacji.