Jajko jest symbolem wszelkiego początku, zarówno świata, jak i każdego istnienia, a także życia, płodności, zdrowia i zmartwychwstania. W wierzeniach pogańskich symbolizowało Słońce, za którego sprawą, na wiosnę, przyroda budzi się do życia.
Jako element obrzędowości wielkanocnej jajko zostało zaakceptowane przez Kościół dopiero w XII w. Wcześniej, w okresie wielkanocnym, jedzenie jajek i kultywowanie zwyczajów z nimi związanych, jako wywodzących się z wierzeń pogańskich, było zabronione. Przyzwolenie na spożywanie jajek w czasie święta Zmartwychwstania Pańskiego wiązało się obligatoryjnie z ich poświęceniem, które miało za zadanie oczyszczenie z właściwości magicznych. W kulturze ludowej jednak, przez jeszcze długi czas po włączeniu jajek do symboliki wielkanocnej, w dalszym ciągu wykorzystywane one były w różnych tradycyjnych obrzędach: wegetacyjnych, hodowlanych, związanych z płodnością, wiosennych obrzędach zadusznych, a także w zwyczajach zalotnych i tradycyjnym lecznictwie.
Malowaniem jajek zajmowały się kobiety. Zarówno kolorystyka, jak i umieszczane na jajkach motywy zdobnicze miały przede wszystkim za zadanie zwiększenie ich symbolicznego, magicznego czy religijnego charakteru. Tradycyjnie do barwienia jaj używano barwników naturalnych, których podstawę stanowiły rośliny trawiaste, zioła oraz kora drzew. Od końca XIX w. zaczęto używać barwników chemicznych. Najstarszymi ornamentami wykonywanymi na jajkach były różnego rodzaju znaki solarne: rozety, swastyki, promieniste słoneczka oraz znaki mające zapewniać pomyślność: ślimacznice, motywy pastorałów, drzewka życia. Z czasem pojawiły się nowe wzory: poziome i pionowe paski, szlaczki, kropki, motywy roślinne (gałązki, listki, kwiatki, rozkwitające pąki) oraz zwierzęce: baranki, kurczątka, kogut. Motywy antropomorficzne stosowane były rzadko.
1. Pisanka, wyk. Helena Kocyk, 1970, jajo kurze pełne, wosk, barwniki produkcji fabrycznej
W zbiorach etnograficznych Muzeum Narodowym w Szczecinie znajduje się kolekcja ok. 200 pisanek. Nazwa „pisanka” wydaje się najwłaściwsza dla jajek dekorowanych techniką batikową, jednak w bardziej ogólnym rozumieniu stosuje się ją do wszystkich ozdabianych w czasie wielkanocnym różnymi sposobami jajek. Najstarsze znajdujące się w zbiorach pisanki pochodzą z lat 70., a najmłodsze z lat 90. XX w. Zdecydowana większość z nich to jajka ozdobione techniką batikową (fot. 1), polegającą na rysowaniu („pisaniu”) gorącym woskiem za pomocą specjalnego pisaka wzorów na czystym i odtłuszczonym jajku. Zwykle jest nim patyk z przymocowanym miniaturowym blaszanym lejkiem. Jajka z naniesionym woskowym wzorem zanurza się w barwniku, a następnie, po osuszeniu, ściera wcześniej nałożony wosk. W ten sposób otrzymuje się wzór w naturalnym kolorze skorupki, na jednolitym tle. Przy zastosowaniu tej techniki można również uzyskać ornament wielobarwny, poprzez kilkukrotne naprzemienne rysowanie woskowego wzoru na skorupce i zanurzanie jajka w różnokolorowych barwnikach, zaczynając od najjaśniejszego. Całość wosku usuwa się dopiero po ostatnim barwieniu. Pisanki batikowe są znane i wykonywane w wielu miejscach Polski, zwłaszcza w części środkowej i pasie wschodnim. Na terenie Pomorza Zachodniego występują licznie, co jest wynikiem powojennego osadnictwa w tych regionach kraju.
2. Pisanka, wyk. Maria Samociuk, 1983, wydmuszka jaja gęsiego, barwniki produkcji fabrycznej
Drugą grupę pisanek znajdujących się w kolekcji MNS stanowią „rysowanki”, nazywane również „drapankami” lub „skrobankami”. Powstały one przy zastosowaniu techniki rytowniczej (fot. 2), która polega na wyskrobywaniu ostrym narzędziem (nożykiem, żyletką, gwoździkiem lub szpilką) wzorów na ufarbowanym wcześniej jajku. W zbiorach MNS wśród rysowanek znajdują się jajka z niezwykle kunsztownie wykonanymi wzorami przedstawiającymi scenki rodzajowe z życia tradycyjnej wsi.
3. Pisanka, wyk. Irena Olbiszewska, 1973, jajo kurze pełne, kwas solny, barwniki produkcji fabrycznej
Ciekawymi zabytkami są jajka ozdobione z zastosowaniem rzadko używanej metody wytrawiania kwasem (fot. 3). Polega ona na zafarbowaniu skorupki jajka na jeden kolor, a następnie wytrawienia na niej wzoru za pomocą kwasu naniesionego z użyciem stalówki na powierzchnię jajka. Tradycyjnie do wytrawiania wzorów na jajkach używano soku z kiszonej kapusty, octu lub kwasu chlebowego, później zaczęto wykorzystywać do tego celu kwas solny.
4. Pisanka, wyk. Zofia Kwiatkowska, 1973, jajo kurze pełne, farby wodne
W zbiorach MNS znajdują się także jajka zdobione techniką malowania (fot. 4), polegającą na naniesieniu przy użyciu pędzelka i farb wodnych wzoru na naturalną lub wcześniej barwioną powierzchnię jajka, oraz zespół pisanek wykonanych autorskim sposobem, będącym połączeniem techniki batikowej z techniką malowania (fot. 5).
5. Pisanka, wyk. Olga Szenejko, 1973, jajo kurze pełne, wosk, tusz, barwniki produkcji fabrycznej
Tekst przygotowała Agnieszka Słowińska
ZAPRASZAMY DO ZROBIENIA WŁASNYCH PISANEK - opis pomysłów i metod prezentujemy w pliku PDF: