Rzemiosło artystyczne

Zbiory rzemiosła artystycznego Muzeum Narodowego w Szczecinie liczą blisko 4 tysiące zabytków z okresu od XII do XX wieku. Dominują w nich wyroby z obszaru środkowej i północnej Europy, w tym przede wszystkim z terenów historycznego Księstwa Pomorskiego. Zbiory dzielą się na następujące kolekcje: klejnotów i strojów książąt pomorskich, złotnictwa, wyrobów metalowych, ceramiki i szkła, mebli oraz tkanin.

Najważniejszą część stanowią klejnoty i stroje książąt pomorskich pochodzące z drugiej połowy XVI i pierwszej połowy XVII wieku. Większość z nich została wydobyta w 1946 roku ze zniszczonej podczas bombardowań książęcej krypty grobowej na zamku w Szczecinie. Szczególnie duży zespół biżuterii – 27 złotych, zdobionych emalią, wysadzanych diamentami i perłami klejnotów – pochodzi z sarkofagu księcia Franciszka I (1577–1620). Do najcenniejszych należą ozdoby książęcego nakrycia głowy: egreta, czyli klejnot w kształcie pęku piór oraz 13 rozet umieszczonych na otoku kołpaka (rodzaj czapki). Wspaniale prezentują się też 3 złote naszyjniki, będące świadectwem rodzinnych powiązań Franciszka z dworem książąt elektorów Saksonii w Dreźnie. Spośród tkanin szczególnie wysoką jakością wykonania wyróżniają się 2 haftowane kołpaki, z których jeden, datowany na przełom XVI i XVII wieku, zdobiony jest motywem jeleni wśród wici roślinnej, a drugi, należący do księcia Filipa II (1573–1618) – stylizowanym ornamentem roślinnym o wysublimowanym rysunku. Książęta szczecińscy byli chowani w swych strojach ceremonialnych, a nie w szatach szytych specjalnie do trumny. Dlatego właśnie zachowane ubiory i klejnoty stanowią cenne świadectwo kultury dworu Gryfitów i – szerzej – kultury dworów europejskich tamtych czasów.

Kolekcja wyrobów złotniczych obejmuje ponad 250 obiektów. Najstarszym zabytkiem jest tzw. pierścień z Pęzina (Pomorze Zachodnie) z około 1200 roku – złoty sygnet z wyrytą postacią rycerza i tajemniczymi znakami dookoła. Ważny zespół zabytków tworzą naczynia liturgiczne z terenów Pomorza, od późnośredniowiecznych po barokowe. Wśród nich najcenniejszym dziełem jest kielich szczecińskiego złotnika Aleksandra Wegenera, ufundowany w 1558 roku przez księcia Barnima – niezwykle piękny przykład renesansowego złotnictwa, a zarazem najstarsze zachowane dzieło oznaczone szczecińską puncą. Bardzo ciekawą grupę zabytków tworzą także barokowe i rokokowe srebra stołowe, na czele ze wspaniałą berlińską teryną (wazą na zupę) Johanna Jacoba Sandrarta II, z lat 60. XVIII wieku. Bujna dekoracja z gałązek winnej latorośli doskonale współgra z płynną, rokokową forma naczynia. W kolekcji wyrobów złotniczych znajduje się też wiele obiektów z XIX i XX wieku – od szlachetnie prostych dzieł z okresu klasycyzmu po bogato zdobione naczynia neobarokowe i secesyjne. Odrębną, interesującą grupę dzieł stanowią srebra rosyjskie z XIX i początku XX wieku, z charakterystyczną dekoracją nawiązującą do rosyjskiej sztuki ludowej, zdobione niellem i emalią.

Wyroby z metali – cyny, brązu, mosiądzu, miedzi i żelaza – stanowią najliczniejszy zespół. Do najstarszych zabytków konwisarskich (cynowych) należą 2 późnośredniowieczne dzbany ozdobione na dnie plakietkami ze scenami Ukrzyżowania, należące do rozpowszechnionego w północnej Europie typu dzbanów zwanych hanzeatyckimi. W okresie od XVII do XIX wieku naczynia cynowe były powszechnie wykorzystywane w gospodarstwach domowych do serwowania napojów i posiłków, w zbiorach przeważają zatem talerze, półmiski, dzbany i sztućce. Z cyny wykonywano także naczynia cechowe (wilkomy, dzbany, kufle) oraz kościelne (butle i dzbany na wodę, wazony ołtarzowe, świeczniki) – przykłady tego typu wyrobów również można znaleźć w szczecińskiej kolekcji. Efektowny zespół stanowią produkowane przemysłowo wyroby z okresu secesji, kiedy cyna przeżywała renesans swej popularności. Plastyczne właściwości nowych, uszlachetnionych stopów tego metalu pozwalały na odlewanie z nich miękko modelowanych przedmiotów o bujnej dekoracji, często z motywami figuralnymi.

Wśród wyrobów ludwisarskich (wykonanych z brązu) cenną grupę stanowią 4 średniowieczne trybularze (kadzielnice) z XIII i XIV wieku, pochodzące z terenów Pomorza lub północnych Niemiec. W ich kompozycji zastosowano motywy architektoniczne, tak charakterystyczne dla późnośredniowiecznego rzemiosła artystycznego. W zbiorach Muzeum znajduje się też zespół dzwonów z terenu Pomorza z okresu od XIII do XVIII wieku.  Ze względu na rodzaj dekoracji – ryte wizerunki świętej Katarzyny i świętego biskupa – szczególnie interesujący jest dzwon wydobyty jeszcze w XIX wieku ze Świny (odnogi Odry), wykonany około 1400 roku. Muzeum posiada też moździerze aptekarskie i kuchenne z okresu od XIV do XVIII wieku. Do najbardziej dekoracyjnych należą 2 duże moździerze aptekarskie wykonane przez Hansa Wolfa Endtfeldera z 1612 roku oraz szczecińskiego ludwisarza Rolofa Klassena z 1584 roku.

W stosunkowo dużej kolekcji zabytków żelaznych i żeliwnych przeważają wyroby kowalskie z terenów Pomorza: m.in. skrzynie, zamki, klucze, okucia i antaby, często o bardzo ozdobnych formach. Najciekawsze w tej grupie są żeliwne płyty kominkowe i piecowe z XVI, XVII i XVIII wieku, z których wiele reprezentuje bardzo wysoki poziom artystyczny, np. płyta kominkowa z przedstawieniem sądu Salomona z 1560 roku, pochodząca z zamku Ludwika Ebersteina w Nowogardzie czy wykonana po 1550 roku płyta piecowa z przedstawieniem Dobrego Bohatera trzymającego tarczę z gryfem, łączona z rezydencją książęcą w Szczecinie.

Z pomorskich zamków, pałaców i domów mieszczańskich pochodzi też w większości szczecińska kolekcja kafli piecowych, jak np. renesansowe kafle reliefowe zdobione portretami (m.in. wiązany z rezydencją książęcą w Szczecinie zespół kafli z portretami władców saskich z 1571 roku), przedstawieniami alegorycznymi (np. Johana Vesta alegoria smaku z około 1600 roku), scenami biblijnymi (grupa kafli z przypowieścią o synu marnotrawnym z drugiej połowy XVI wieku), a także motywami ornamentalnymi.

Szczecińska kolekcja ceramiki i szkła ma bardzo różnorodny charakter. Nieliczną, ale znaczącą grupę tworzą wyroby kamionkowe z okresu od XVI do XIX wieku, m.in. pięknie zdobione dzbany z Siegburga, Westerwaldu i Bolesławca. Interesującym przykładem wyrobów fajansowych jest wielki XVII-wieczny wazon wykonany najprawdopodobniej we Frankfurcie nad Menem, z kobaltową dekoracją w typie chinoiserie (z motywami chińskimi). Wśród fajansów przeważają wyroby z XVIII i XIX wieku, m.in. z Delft, Ludwigsburga, Kilonii i pomorskiego Stralsundu, a także znanej polskiej manufaktury w Nieborowie. Naczynia i figurki porcelanowe reprezentowane są najliczniej przez obiekty z wytwórni niemieckich i austriackich (m.in. Miśni, Berlina, Ludwigsburga, Höchst i Wiednia) oraz polskich (Korca, Baranówki i Ćmielowa). W stosunkowo niewielkiej kolekcji wyrobów szklanych dominują XIX-wieczne wyroby z hut czeskich oraz śląskich, najczęściej ze szkła warstwowego, z dekoracją szlifowaną, trawioną lub malowaną.

Osobny zespół tworzą zabytki ceramiki i szkła z okresu secesji: m.in. efektowne wazony zaprojektowane przez Maxa Lauegera, Hansa Christiansena i Jana Szczepkowskiego, mieniące się kolorami tęczy iryzujące szkła z wytwórni czeskich oraz wielowarstwowe, szlifowane i trawione naczynia zdobione motywami roślinnymi z hut francuskich (Émile’a Gallé w Nancy, Legras & Cie w Saint-Denis) oraz niemieckich (Vereinigte Lausitzer Glaswerke w Weißwasser).

Najmłodszą kolekcją jest zbiór polskiej ceramiki użytkowej z lat 50. i 60. XX wieku. Na szczególną uwagę zasługują 2 serwisy o awangardowych kształtach Dorota i Ina, zaprojektowane przez Lubomira Tomaszewskiego, jednego z najbardziej znanych polskich projektantów.

W zbiorach rzemiosła artystycznego znajduje się także interesująca kolekcja mebli. Liczy ona ponad 200 obiektów i obejmuje wyroby z okresu od XVI do XX wieku, głównie z terenów środkowej Europy. Do najbardziej okazałych i najcenniejszych należą meble barokowe, m.in. wykładana orzechowym fornirem sekretera (komoda z nadstawką i odchylanym pulpitem) z połowy XVIII wieku, szafa z zakrystii kościoła Świętego Jana w Szczecinie z intarsjowaną datą 1761 (?) oraz wrocławska szafa z lat 80. XVIII wieku. Ważną częścią kolekcji są także XIX-wieczne meble mieszczańskie w stylu biedermeier.

  • Wazon, Vereinigte Lausitzer Glaswerke AG, Weißwasser, 1918–1929, szkło powlekane, matowane, trawione, wys. 40,5 cm, fot. G. Solecki i A Piętak
  • Autor: Brak danych
  • Witraż z herbami pomorskich rodzin Mellentin i Borcke, 1 połowa XVII w., szkło malowane, 33 x 30 cm, fot. G. Solecki i A Piętak
  • Autor: Brak danych
  • Kafel piecowy z przedstawieniem księcia saskiego Jana Wilhelma, Saksonia lub Pomorze, 1571, glina garncarska, szkliwo czarne, 17,8 x 15,7 cm, fot. G. Solecki i A Piętak
  • Autor: Brak danych
  • Hans Wolf Endtfelder (czynny ok. 1604–1614), Moździerz, Pomorze lub Dania (?) 1612, brąz, wys. 36 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Johan Jacob Sandrart II (1733–1798), Teryna, Berlin, ok. 1765, srebro, wewnątrz złocone, 27 x 43 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Aleksander Wegener (czynny od ok. 1530–zm. po 1565), Kielich księcia Barnima, Szczecin, 1558, srebro złocone, szkło, kryształ górski, wys. 24 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Kołpak księcia pomorskiego, koniec XVI w.–pocz. XVII w., atłas haftowany jedwabiem i złotymi nićmi, wys. 22,5 cm, fot. W. Kryński i T. Prażmowski
  • Autor: Brak danych
  • Pierścień z turkusem z sarkofagu księcia Franciszka I, XVI w.–pocz. XVII w., złoto, turkus, 3,2 x 2,9 cm ,fot. W. Kryński i T. Prażmowski
  • Autor: Brak danych
  • Jacob Mores Starszy (?) (mistrz od 1579–zm. 1609), Egreta i 13 rozet (ozdoby kołpaka księcia Franciszka I), Hamburg (?), ok. 1600, złoto, emalia, diamenty, perły, fot. G. Solecki i A Piętak
  • Autor: Brak danych
  • Serwis do kawy „Ina”, proj. L. Tomaszewski (ur. 1923), Ćmielów, lata 60. XX w., porcelana, natrysk wybierany, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Wazon z kręgiem postaci, proj. Jan Szczepkowski (1878–1964), realizacja J. Niedźwiecki i Ska, Dębniki k. Krakowa, pocz. XX w., fajans, malowany podszkliwnie, 24 x 40,5 x 31 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych