Sztuka średniowieczna

Zbiór sztuki średniowiecznej, którego historia sięga XIX wieku, należy do najcenniejszych w Muzeum Narodowym w Szczecinie. Jego zasadniczą część stanowią dzieła zgromadzone przez Towarzystwo Historii i Starożytności Pomorza (Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde), które znalazły się w zbiorach przedwojennego Prowincjonalnego Muzeum Starożytności (Provinzialmuseum Pommersches Altertümer), ewakuowanych w okresie drugiej wojny światowej. Po jej zakończeniu tylko ich część odnalazła się w składnicach na terenie Pomorza. Wiele dzieł wywiezionych na terytorium ZSRR powróciło do muzeum w ramach akcji rewindykacyjnej w 1956 roku. W okresie powojennym kolekcję uzupełniono m.in. obiektami przekazanymi do muzeum z okolicznych, często zrujnowanych kościołów, jak też z rozwiązanego po wojnie muzeum w Drawsku. Pomimo strat jest to rezultacie najbogatszy zbiór średniowiecznej sztuki pomorskiej.

Do kolekcji należą głównie dzieła pomorskiej sztuki sakralnej. Prezentują one niemal wszystkie aspekty i etapy historii oraz kultury średniowiecza na Pomorzu Zachodnim, począwszy od XII wieku, gdy w latach 20. zakończył się ostatecznie proces chrystianizacji, do lat 30. XVI wieku – okresu pojawienia się ruchów protestanckich i sztuki nowożytnej. Różnorodność stylistyczna dzieł odzwierciedla rozwój tendencji ideowo-artystycznych, kształtujących sztukę pomorską tego okresu – od stylu przejściowego, łączącego cechy późnego romanizmu i wczesnego gotyku, poprzez pełny gotyk i styl piękny, łamany, aż do realizmu i późnośredniowiecznych nurtów naturalistycznych i manierystycznych.

Decydujące znaczenie dla sztuki regionu miało jego nadmorskie położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych oraz wpływ silnych ekonomicznie i gospodarczo ośrodków nadbałtyckich, do których docierały najnowsze trendy w sztuce rozpowszechniane przez liczne wędrowne warsztaty. Aż do połowy XIV wieku dominującą rolę pełniła Skandynawia, zwłaszcza Gotlandia – ówczesna potęga handlowa Bałtyku, gdzie działały liczne pracownie snycerskie i kamieniarskie. Nośnikami wpływów artystycznych były dwa najważniejsze dla rozwoju chrześcijaństwa na Pomorzu klasztory – przybyłych z Danii cystersów (Esrøm, 1174) i norbertanów z południowoszwedzkiego Lund. Dzieła tego okresu, w większości zapewne importowane, związane są głównie z architekturą lub wyposażeniem pierwszych kościołów i klasztorów. Dwie XIII-wieczne figurki z Gardna o nieco zgeometryzowanej formie, w typie wczesnośredniowiecznych sedes sapientiae, ukazujące Marię z Dzieciątkiem tronującą na majestacie w ściśle frontalnej, hieratycznej pozie, świadczą o wczesnym pojawieniu się kultu Marii na Pomorzu oraz o długotrwałym występowaniu tradycyjnych typów przedstawień na terenie Skandynawii. Charakterystyczne dla działalności gotlandzkich kamieniarzy są dwie romańskie chrzcielnice o prostych, harmonijnych proporcjach, jedna z Wrzosowa, druga nieco późniejsza – z około 1300 roku – z Lubiany, z płaskorzeźbionymi postaciami smoków. Niezwykle cenny jest zespół kapiteli pochodzących z nieistniejącego klasztoru cystersów w Kołbaczu, odpowiadający formalnie i stylistycznie dziełom mistrzów gotlandzkich, ze szczytowej fazy rozwoju tamtejszej sztuki okresu przejściowego. Późnym dziełem warsztatu gotlandzkiego z Visby, już w pełni wczesnogotyckim, nawiązującym do kolońskiego stylu dworskiego, jest rzeźba Marii z Dzieciątkiem z Bienic z około 1330 roku.

Perłą kolekcji jest krucyfiks z Kamienia Pomorskiego, również nawiązujący do stylu dworskiego, ale z okresu gotyku pełnego i o odmiennej genezie artystycznej, wpisujący się w kontynentalną plastykę katedralną XIII wieku.

Początek gotyku w rejonie Pomorza Zachodniego datuje się na połowę XIV wieku. Rozwój sztuki gotyckiej, której dzieła dominują w średniowiecznym zbiorze szczecińskiego muzeum, wynikał głównie ze wzrostu zamożności pomorskich miast, należących do związku hanzeatyckiego, oraz z popularyzacji kultu m.in. lokalnych świętych. Przeważają dzieła sztuki sakralnej o tematyce maryjnej (zwłaszcza przedstawienia Marii z Dzieciątkiem), chrystologicznej (głównie związane z Pasją Chrystusa krucyfiksy z łuków tęczowych czy płaskorzeźbione przedstawienia m.in. ołtarza z Wkryujścia) oraz hagiograficznej (wśród nich szczególnie popularne były wizerunki świętych Jakuba i Anny Samotrzeć). Najliczniejsze są zabytki rzeźbiarskie, wykonane zwykle z miejscowej dębiny lub olchy, pochodzące z retabulów ołtarzowych, z których często przetrwały jedynie pojedyncze figurki świętych. Wśród dzieł malarskich na uwagę zasługują rewersy skrzydeł ołtarzowych, m.in. ze scenami o tematyce maryjnej i pasyjnej oraz przedstawieniem chrztu w Jordanie z poliptyku stargardzkiego, a także ilustrujące legendę o świętym Jakubie z tryptyku z Kołobrzegu czy obraz północnoniemieckiego warsztatu działającego pod wpływem mistrza z Schöppingen, ukazujący Męczeństwo świętego Piotra z kościoła w Buku.

Rolę centrum kulturalno-artystycznego obszarów nadbałtyckich w okresie gotyku odgrywała hanzeatycka Lubeka. Wraz z rejonem północnoniemieckim oraz Pomorzem Gdańskim kształtowała pomorską sztukę gotycką do końca XV wieku, gdy za pośrednictwem wędrownych warsztatów z ośrodków południowoniemieckich na północ zaczęły docierać późnogotyckie nowinki. Mistrzem działającym w wielu miastach hanzeatyckich był słynny niemiecki ludwisarz Jan Apengeter, z którym wiązane są dwie brązowe antaby: kołobrzeska z głową lwa i szczecińska z głową gryfa (w zbiorach muzeum znajduje się jej kopia z 1823 roku; oryginał zaginął w czasie drugiej wojny światowej) powstałe między 1330 a 1344 rokiem. Styl piękny, rozwijający się na Pomorzu w pierwszej połowie XV wieku, charakteryzujący się idealizacją, płynnym konturem, wyrafinowanymi pozami, lirycznym nastrojem przedstawień oraz łagodnym wyrazem twarzy, reprezentuje Piękna Madonna z Żarnowa, dzieło wiązane z działalnością warsztatów gdańskich. Cennym przykładem jest również alabastrowa figura Marii z Dzieciątkiem z Bukowa Morskiego, stanowiąca przykład importu zapewne z Wirtembergii. Z tego okresu pochodzi również Matka Boska Bolesna z Trzebiatowa, nawiązująca do twórczości notowanego na początku XV wieku w Gdańsku Jana van der Mattena.

Styl łamany drugiej połowy XV wieku, nieco uproszczony i schematyczny, reprezentują nowomarchijski tryptyk z Raduni oraz dzieło warsztatu południowopomorskiego – tryptyk z Lubowa. Pod koniec XV wieku na terenie Pomorza pojawiły się prężnie działające warsztaty snycerskie, których twórczość, inspirowana późnogotyckim realizmem niderlandzkim, wywodzi się ze sztuki południowoniemieckiej oraz sąsiedniej Meklemburgii i Nowej Marchii. Dominują w nich dwie tendencje. Realizm bliski sztuce renesansu reprezentują dzieła warsztatu Mistrza Pasji Chociwelskiej: grupa Ukrzyżowania z Chociwla, liczne rzeźby ołtarzowe oraz typowy dla warsztatu tryptyk świętego Jakuba Apostoła z Kołobrzegu. Ekspresja i idealizacja nadająca formom cechy manierystyczne charakteryzuje dzieła związane z Mistrzem Ołtarza Pasyjnego z Dąbia Szczecińskiego oraz Mistrzem Ołtarza Świętych Piotra i Pawła ze Szczecina, którzy działali głównie na terenie Szczecina i okolic.

  • Romański krucyfiks brązowy z Pyrzyc, warsztat magdeburski, 3 ćw. XII w., 12 x 7 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Krucyfiks z Kamienia Pomorskiego, warsztat strasburski (?), kon. XIII w., drewno dębowe, 473 x 255 cm, fot. G. Solecki Chrzcielnica z Wrzosowa, warsztat gotlandzki, ok. 1270, wapień gotlandzki, 107 x 90 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Poliptyk Stargardzki, Chrzest Jezusa, rewers lewego skrzydła zewnętrznego, warsztat Poliptyku Stargardzkiego, ok. 1450, deska dębowa, tempera, 230 x 129 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Tryptyk św. Jakuba Apostoła z Kołobrzegu, szafa środkowa, Mistrz Pasji Chociwelskiej, ok. 1500, drewno lipowe, polichromia, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Ołtarz z Wkryujścia, kwatera ze sceną Ukrzyżowania, warsztat zachodniopomorski, , ok. 1510, drewno dębowe, resztki polichromii, 130 x 107,5 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Ołtarz z Dąbia Szczecińskiego, fragment predelli z przedstawieniem trzech apostołów: świętych Pawła, Tomasza, Jakuba Starszego, Mistrz Ołtarza z Dąbia Szczecińskiego, 1510–1520, drewno dębowe, polichromia, 51,5 x 44 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Krucyfiks z Chociwla, Mistrz Pasji Chociwelskiej, ok. 1500–1520, drewno lipowe, 204 x 173 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Ołtarz z Krummina, Rodzina Marii, warsztat północnopomorski, ok. 1510, 97 x 56 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Ołtarz z Krummina, Rodzina Marii, warsztat północnopomorski, ok. 1510, 97 x 56 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Matka Boska Bolesna z Białogardu, warsztat zachodniopomorski, 2 ćw. XV w., drewno lipowe, 36 x 34 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Antaba w kształcie głowy lwa z Kołobrzegu, warsztat Jana Apengetera, ok. 1330–1340, brązowy odlew, 50 x 46 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych
  • Maria z Dzieciątkiem z Bukowa Morskiego, warsztat wirtemberski (?), ok. 1440, alabaster, polichromia, złocenia, 60 x 26 x 15 cm, fot. G. Solecki
  • Autor: Brak danych